Gertruda-Olisawa, Piastówna, wnuczka Bolesława Chrobrego, prawnuczka cesarza Ottona II, córka Mieszka II i Rychezy, córki reńskiego palatyna Erenfrieda Ezzona, małżonka księcia ruskiego Iziasława, ur. ok. roku 1020-25 w Krakowie lub w Gnieźnie, zm. w Kijowie 4.01.1108 (wg ruskiego latopisarza Nestora). Z polską historią literatury wiąże ją zabytek piśmiennictwa religijnego zwany Modlitewnikiem Gertrudy. Jeśli prawdziwa jest hipoteza – ku której coraz częściej skłaniają się wybitni mediewiści – iż zawarte w nim łacińskie teksty modlitw zostały zapisane jej własną ręką, mielibyśmy do czynienia z, jak to określa Ursula Phillips: „Najwcześniejszym znanym dziełem autora związanego z Polską” (Phillips 2000: 8). Ściślej – dodajmy – z Wielkopolską. Z perspektywy historycznoliterackiej opisała dzieje Gertrudy i jej modlitewnika Teresa Michałowska (Michałowska 2001).
Dzieciństwo spędziła Gertruda w ojcowskim pałacu w Gnieźnie, będącym podówczas ośrodkiem życia politycznego, kulturalnego i religijnego. Czy mówiła po polsku? Zapewne tak, choć w jej najbliższym otoczeniu rozbrzmiewała na co dzień także niemczyzna i łacina. Pierwsze dramatyczne wydarzenia w jej życiu rozegrały się w roku 1031, kiedy to Mieszko II wskutek najazdu Rusinów utracił władzę na rzecz swego brata Bezpryma, sam musiał się schronić w Czechach, Gniezno popadło w ruinę, królowa Rycheza zaś wraz dziećmi zbiegła do Niemiec. Tam też, przypuszczalnie w którymś z żeńskich klasztorów benedyktyńskich, Gertruda przebywała do chwili zamążpójścia w roku 1043. W swej drugiej ojczyźnie znana była pod imieniem Olisawy (Elżbiety).
Pierwszą dekadę pożycia małżeńskiego Gertruda i Iziasław spędzili w Nowogrodzie Wielkim, tam też przychodziły na świat ich dzieci. Mieli trzech synów. Jej ulubieńcem stał się najmłodszy, Jaropełk-Piotr. Być może urodziła też córkę, lecz wzmianki na ten temat są nader niepewne. W roku 1054 Iziasław objął tron kijowski po śmierci swego ojca Jarosława Mądrego, a niebawem życie jego i jego rodziny znalazło się w niebezpieczeństwie wskutek wojny domowej na Rusi. Dwukrotnie musiał uchodzić za granicę (do Polski i do Niemiec), odzyskał władzę w roku 1077, lecz rok później zginął w bitwie nieopodal Czernihowa. Władzę w Kijowie przejął brat Iziasława, Wsiewołod, a synowie Gertrudy podzielili między siebie resztę spuścizny po ojcu, przy czym Jaropełkowi, który przejął opiekę nad owdowiałą matką, przypadła w udziale granicząca z Polską ziemia włodzimierska. Nigdy jednak nie zrezygnował z aspiracji objęcia tronu kijowskiego i w roku 1084 wystąpił zbrojnie przeciw stryjowi. Poniósłszy klęskę w starciu z synem Wsiewołoda, Włodzimierzem Monomachem, zbiegł do Polski („do Lachów”, mówiąc słowami latopisarza), zwycięzca zaś: „...matkę Jaropełkową i żonę jego, i drużynę jego przywiódł do Kijowa, i mienie zabrał mu” (z latopisu Nestora Powieść minionych lat, cyt. za Michałowska 2001: 197). Ostatecznie wszakże zawarł Jaropełk pokój ze stryjecznym bratem, dzięki czemu mógł wrócić na swoje włodzimierskie włości. W listopadzie 1086 roku zginął z ręki mordercy w trakcie wyprawy przeciwko pozostającymi z nim w nieustannym konflikcie terytorialnym braćmi Rościsławowiczami. Resztę swego długiego życia spędziła Gertruda zapewne w Kijowie, być może w ufundowanym przez siebie żeńskim klasztorze.
Wiedza, jaką posiadamy o Gertrudzie, to w przeważającej części domysły, hipotezy i rekonstrukcje zdarzeń, stąd m.in. kontrowersje w kwestii jej domniemanego autorstwa modlitw. Jedno wszakże nie ulega wątpliwości: ona to, nikt inny, występuje w tych tekstach jako ich podmiot, orantka, ego Gertruda. Co więcej, jak w starannej analizie filologiczno-literackiej dowodzi Teresa Michałowska, jej modlitwy, choć zgodne z obowiązującymi wzorcami, noszą znamiona indywidualizmu, dając świadectwo osobowości wyrazistej, konkretnej, silnie doświadczającej tego, co przydarza się jej i jej bliskim. Słowem – jedynego w swoim rodzaju „podmiotu modlitewnego”, i to podmiotu kobiecego.
Sam modlitewnik, pierwotnie stanowiący być może własność Rychezy, to w istocie pięknie zdobiony miniaturami psałterz o wymiarach 24 na 19 cm znajdujący się w zbiorach Museo Archeologico Nazionale w Cividale (Włochy), zaś teksty Gertrudiańskie w liczbie około stu był doń wpisywane na marginesach i innych wolnych przestrzeniach przez około 12 lat, mniej więcej od początku roku 1075, kiedy to życie księżnej i jej najbliższych wielokrotnie bywało zagrożone. Treść modlitw, poza konwencjonalną zawartością religijną, nawiązuje do wydarzeń z życia jej rodziny, w tym zwłaszcza do losów jej ukochanego syna Jarosława-Piotra. W jego intencji modli się matka takimi na przykład słowy: „Święta Maryjo, zawsze Dziewico [...] wysłuchaj mnie i proś za moim jedynym synem Piotrem”, „Święta Maryjo, wysłuchaj proszę, mnie nędzną [...], aby jedyny mój syn odczuł ulgę” (cyt. za Michałowska 2001: 81-82). Te świadectwa matczynej miłości zainspirowały Teresę Michałowską do następującego komentarza: „Modlitewne ‘ja’ stawało się więc formą podmiotowej wypowiedzi pełnej skruchy i lęku, samotnej kobiety, ale nade wszystko – zatroskanej o los swego syna matki, mater unici filii sui. To właśnie wcielenie podmiotu zyskało wymiar uniwersalności, stając się figurą ludzkiego macierzyństwa. Głos Gertrudy modlącej się żarliwie i podniośle o ocalenie syna, mogący być głosemkażdej matki, zapoczątkował narodowe piśmiennictwo w Polsce (Michałowska 2001: 87-88).
Bibliografia:[]
- Modlitwy księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta w Cividale, przełożyła i opracowała B.Kürbis, Kraków 1988.
- Andrzejuk Andrzej, Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny - najwcześniejszy zabytek pośmiennictwa polskiego [w:] „Gazeta Niedzielna” nr 8, 2003, s. 4.
- Elżanowska Malgorzata, Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny [w:] 2. Pisarki polskie epok dawnych pod red. K. Stasiewicz. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1998.
- Leśniewska Dorota, Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań [w:] Roczniki historyczne. Rocznik 41 (1995), s. 141-170.
- Malewicz Małgorzata H., Rękopis Gertrudy Piastówny – najwczesniejszy zabytek piśmiennictwa poslkiego [w:] Materiały do filozofii średniowiecznej, t.5 (16) 1972, s.3-11
- MichałowskaTeresa, Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001;
- PhillipsUrsula, Piszące białogłowy od średniowiecza do końca XVIII wieku, w: Grażyna Borkowska, Małgorzata Czermińska, Ursula Phillips, Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności. Przewodnik, Gdańsk 2000;
- Skibiński Edward, Modląca się ksieżna Gertruda – władczyni między światem i Bogiem [w:] Duchowość i religijność kobiet dawniej i dziś pod red. E. Pakszys i L. Sikorskiej, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000.
- Jadwiga Żylińska, Piastówny i żony Piastów, Warszawa 1967.
Linki[]
http://gertruda.tomizm.pl/http://gertruda.tomizm.pl/
http://free.art.pl/akcent_pismo/pliki/nr2.06/andrzejuk.html
http://www.katedra.uksw.edu.pl/001wydarzenia/gertruda/gertruda_streszcz.htm