Sofia Perez Eguia y Casanova; źródło fotografii: http://www.kirstyhooper.net/projects/sofia-casanova/
Sofia Perez Eguia y Casanova (ur. w 1861 w Almeiras, A Coruña, zm. 16.01.1958 w Poznaniu) – hiszpańska poetka, pisarka, dziennikarka, eseistka, działaczka feministyczna, nieoficjalna ambasadorka kultury polskiej w Hiszpanii oraz autorka przekładów literatury polskiej. Odznaczona hiszpańskim orderem Orden Civil de Alfonso XII (1933). W latach 30. XX wieku wymieniana była jako kandydatka do literackiej Nagrody Nobla.
Urodzona w hiszpańskiej Galicji wychowywała się bez ojca, polityka i poety, który wypłynąwszy do Ameryki, nigdy nie wrócił. Zagadka jego zniknięcia nie jest jednak prosta i nigdy nie została wyjaśniona. Statek, na którym wypłynął, zatonął. Jednak na liście jego pasażerów nie znaleziono nazwiska ojca Sofii. Jej biografka - Ofelia Alayeto - nie rozszyfrowała tajemnicy zniknięcia ojca Sofii. Do dziś nie wiadomo, czy wsiadł na statek pod innym nazwiskiem, czy też nigdy nim nie wypłynął z Hiszpanii.
Przyszła poetka w rodzinnej pamięci zapisała się jako smutna, melancholijna dziewczynka. By temu zaradzić, wedle wskazań lekarzy należało ją odciągnąć od biblioteki i ograniczyć możliwości nieustannego czytania oraz zastąpić je słonecznymi kąpielami i wysiłkiem fizycznym. Jako nastolatka, wraz z braćmi i matką przenosi się do Madrytu. Tam, pod protektoratem ojca chrzestnego, poety, hrabiego i wychowawcy na królewskim dworze Hiszpanii, rodzeństwo Casanova pobiera nauki w renomowanej szkole. Przywilej nauki obejmuje także Sofię. Mimo tego, iż edukacja dziewczyn nie była wówczas rzeczą powszechną, Sofia studiuje teatr, muzykę i literaturę. Dzięki zgłębianiu kultury zaczyna pisać wiersze.
Jej pierwszy tom poezji Poesías ukazuje się w 1885 roku pod patronatem króla Hiszpanii. Wówczas to młoda poetka zdobywa uznanie czytelników na salonach, arystokratów i krytyków. Ci ostatni wyrażają też zaskoczenie, iż spod pióra kobiety może wychodzić poezja poważna. Rok po wydaniu pierwszego tomu poezji Sofii przedstawiony zostaje ówczesny student filozofii – Witold Lutosławski. Ten, zafascynowany pesymistyczną poezją oraz samą autorką, którą opisze jako „szczupłą, bladą, o głosie przenikliwym, z szaroniebieskimi oczami i włosami jasnemi, co w Hiszpanii jest rzadkie i bardzo się ceni”, postanawia odwieść młodą poetkę od powziętej przez nią decyzji, iż nigdy nie wyjdzie za mąż. W Sofii nie dostrzega jednak towarzyszki życia, lecz potencjalną szansę na powołanie do życia genialnego syna. Sofia przyjmuje propozycję młodego Polaka. Ich ślub odbywa się 19 marca 1887 w Madrycie.
W trakcie miesiąca miodowego spędzonego w Portugalii Sofia poznaje język polski. Razem z Wincentym kilkakrotnie czytają i tłumaczą Pana Tadeusza. Później razem z nim jedzie do Polski. W 1898 roku w Hiszpanii ukazuje się drugi tom jej poezji Fugaces. Następny - El Cancionero de la dicha - ukaże się dopiero trzynaście lat później, w 1911 roku.
Związek z Lutosławskim odcisnął się piętnem na całym życiu Sofii. Razem z mężem, w poszukiwaniu uczelnianej posady dla młodego filozofa przemierzyła drogę do Dopartu (dziś Tartu w Estonii), gdzie urodziła pierwszą córkę Marię, dalej do Moskwy – tam rodzi się Izabela, następnie do Londynu i Kazania. W ostatnim mieście urodzi im się trzecia córka Jadwiga. Trzykrotna matka i żona coraz bardziej rozgoryczonego brakiem męskiego potomka Lutosławskiego cały czas pisze dzienniki podróży, na podstawie których w Hiszpanii ukażą się jej nowele. W trakcie pobytu w Kazaniu rozpocznie też pisać powieść Doktor Wolski, która najpierw ukaże się w Hiszpanii, a krótko po tym także w Polsce.W roku 2008 książkę tę, traktującą o polskim nacjonalizmie i o eugenice, wznowiło hiszpańskie wydawnictwo Editorial Akrón.
Po śmierci Jadwigi, która umiera na dyzenterię (wedle doniesień badaczki - Rosario Martinez, Lutosławski odmówił wezwania lekarza, ponieważ wierzył, że przy pomocy własnej energii uleczy dziecko), oboje wyjeżdżają do nadmorskiej Mery w Hiszpanii. Tam rodzi się ich czwarta córka – Halina. Lutosławski pracuje, a Sofii w wychowaniu dzieci pomaga Pepa, która zostanie przy niej już do końca życia. Tam też - w Merze - Sofia poznaje Przybyszewskich i Micińskiego, który z hiszpańskiego tłumaczy jej wiersz Skargi.
Na przełomie XIX i XX wieku Sofia wraz z mężem i dziećmi przenosi się do Krakowa, gdzie Lutosławski ma objąć katedrę filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym czasie Sofia tworzy salon, w którym przyjmuje ówczesnych polityków, artystów, studentów. Staje się samozwańczą ambasadorką kultury hiszpańskiej w Polsce i polskiej w Hiszpanii. Dla hiszpańskich czasopism pisze liczne artykuły o polskiej kulturze i literaturze. Sławi dokonania i zalety Polaków, przekonując swoich rodaków i rodaczki, iż Polska musi wrócić na mapę Europy.
Wydając książki i pisząc artykułu o Europie Wschodniej, Casanova wskazuje Hiszpanom przykład narodu, któremu nie są obce idee emancypacji. Te same chce krzewić podczas pobytu w Hiszpanii. Przebywając w Madrycie, tworzy instytut higieny dla ubogich kobiet, a w jej salonie, tak jak w Krakowie, spotykają się pisarze i artyści. Wówczas powstaje też powieść Więcej niż miłość, która w 1908 r. ukazuje się w Madrycie, a niedługo po tym w Polsce w przekładzie córek autorki. Mimo sławy i literackiego powodzenia Sofia opuszcza Hiszpanię i wraca do Polski. Niestety jej małżeństwo się rozpada. Wincenty Lutosławski odchodzi od niej i w nadziei posiadania męskiego potomka zwiąże się z inną kobietą.
W czasie pierwszej wojny światowej Sofia nie tylko czynnie pomaga, pracując z ramienia Czerwonego Krzyża w jednym z warszawskich szpitali, ale zostaje też stałą korespondentką hiszpańskiego dziennika „ABC”. Na jego łamach do 1936 roku zamieści ponad 800 artykułów dotyczących nie tylko Polski, ale i całej Europy Wschodniej. Wśród jej korespondencji znajdzie się także opis ewakuacji z Warszawy na Wschód (ucieczka przed niemieckimi wojskami w czasie pierwszej wojny światowej). Spod jej pióra wyjdą kroniki wojenne potępiające konflikt zbrojny jako wymysł mężczyzn oraz opisy rosyjskiej rewolucji. Stosunek autorki do tej ostatniej, z początku aprobatywny oparty na szacunku i poparciu dla idei równości, praw i pokoju, zmieni się w trakcie obserwacji działań komunistycznych władz. W rezultacie tego, z Rosji, udając się do Hiszpanii, Sofia Casanova wyjedzie jako nieprzejednana antykomunistka. W ojczystym kraju powitana zostanie jak narodowa bohaterka, odważna ikona dziennikarstwa, poetka i pisarka zgłaszana do literackiej Nagrody Nobla. Mimo splendoru wróci do Polski. Drugą wojnę światową spędzi w Warszawie, cierpiąc biedę i głód. Wówczas też pieniądze, które Hiszpanie zebrali na jej pomnik, przeznaczy na utrzymanie siebie, córek i wnucząt. Dziś krytyczną edycję jej wszystkich dzieł w języku polskim i hiszpańskim (być może częściowo także w galicyjskim) planuje Laboratorium Sofii Cosanovy, którego celem jest zbliżenie kultur i literatur iberyjskiej i polskiej. W pierwszym tomie zaplanowano wydać kroniki pisane dla madryckiego dziennika „ABC”.
Wielkopolska Sofii Casanovy.
Sofia Perez Eguia y Casanova
Poznański okres życia Sofii to czas mniejszego natężenia twórczego, okres spędzony z najbliższymi, z Pepą i wnukami. Do Poznania Sofia Casanova dociera dopiero po drugiej wojnie światowej. Ogołocona z rodzinnych pamiątek, zdjęć oraz rękopisu powieści, której tłem była Hiszpania generała Franco, wraz z wnukami zamieszkuje w stolicy Wielkopolski. Z dala od warszawskiego mieszkania i od uczucia potrzasku jakie zafundowała autorce proniemiecka redakcja hiszpańskiego dziennika „ABC”, w którym przed drugą wojną regularnie publikowała swoje korespondencje. W czasie drugiej wojny światowej na łamach „ABC” ukazały się tylko dwa teksty jej autorstwa. Pozostałe wyszły dopiero w 1945. Ukazały się w Hiszpanii pod tytułem Pył z ruin (książka El martirio de Polonia). W tym właśnie czasie Sofia Casanova wyjeżdża z Warszawy i na stałe przenosi się do Poznania. Osiemdziesięciopięcioletnia pisarka, przez rodzinę zwana babunitą (babunia z charakterystycznych hiszpańskim sufiksem deminutywów -ita), prawie nie wychodzi z domu.
"Jej pismo, przedtem ozdobne, zmienia się: stawia wielkie, krzywe litery jak ktoś uczący się pisać. - Bardzo źle widziała, więc wymyśliła taką metodę: brała tekturę, naklejała na nią bibułę, przykładała kartkę, podnosiła blisko do oczu i trzymając rękę w powietrzu, pisała. Nie widziała całej strony, przesuwała karton przed oczyma, litera po literze - opowiada o. Karol Meissner z klasztoru Benedyktynów w Tyńcu, wnuk."*
Mająca od czasu rewolucji październikowej problem ze wzrokiem Sofia, w poznańskich latach jest już prawie niewidoma. To nie przeszkadza jej jednak w zachowaniu wysokiego poziomu intelektualnego. Przyjaciele jej wnucząt, odwiedzając dom swoich rówieśników, do niej pierwszej przychodzą na rozmowy.
Jako świadek rewolucji Sofia Casanova do końca życia pozostała zagorzałą antykomunistką. Mimo tego po drugiej wojnie nie porzuciła Polski. Przetrwała sowiecką okupację. Poznański okres jej życia przypada na moment, gdy kontakty dyplomatyczne między władzami PRL oraz frankistowską Hiszpanią zostają zerwane, zagraniczna korespondencja jest blokowana, a same poglądy poetki i pisarki narazić mogą ją na represje. By pozostać w Polsce, Casanova musiała zrzec się także podwójnego obywatelstwa, oddać hiszpański paszport. Pięć lat po zakończeniu drugiej wojny światowej umarła Pepa, która przy Sofii spędziła ponad pięćdziesiąt lat. Cztery lata później, w 1954 roku w Krakowie umiera Wincenty Lutosławski.
Sofia Casanova Lutosławska zmarła 16 stycznia 1958 r. Pochowano ją w Poznaniu, obok Pepy. Jej nagrobek można znaleźć na cmentarzu parafialnym św. Jana Vianneya przy ul. Lutyckiej.
*W. Szostak, Przypadki Sofii Casanowy, „Wysokie Obcasy”; http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,8908052,Przypadki_Sofii_Casanovy.html?as=1&startsz=x
Bibliografia:
Alayeto O., Sofi´ a Casanova: Spanish Poet, Journalist and Author, 1992.
Bednarczuk M., Kobiety w kręgu prawicy międzywojennej. Idee, sylwetki, strategie pisarskie, Wrocław 2012, s.87-99.
Davies C., Spanish women's writing, 1849-1996, 1998.
Filipowicz-Rudek M., Trudna miłość na trudne czasy – Lutosławski oczami Sofii Casanovy, w: Materiały z III Konferencji poświęconej Wincentemu Lutosławskiemu w Drozdowie w dniu 20 października 2006
Hopper K., A Stranger in My Own Land. Sofía Casanova in the European Fin de Siécle, Vanderbilt University Press, Nashville 2008;
Marczyński J., Lutosławscy na Drozdowie, „PlusMinus” (dodatek do „Rzeczpospolitej" z dn.26-27 stycznia 2013
http://www.kirstyhooper.net/projects/sofia-casanova/
Strona Laboratorium Sofii Casanovy; http://www.obta.uw.edu.pl/pl/node/169; dostęp 23.06.2011.
Szostak W., Przypadki Sofii Casanowy, „Wysokie Obcasy”; http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,8908052,Przypadki_Sofii_Casanovy.html?as=1&startsz=x
Hasło opracował: Maciej Duda