Niestety, nie zachował się żaden wizerunek poetki z jej czasów. Powyższa grafika pochodzi z 1880 roku.
Elżbieta Drużbacka, ur. ok. 1695 roku, zm. 14 lutego 1765 roku – pisarka. Jej twórczość sytuuje się na przełomie dwóch epok literackich: baroku i oświecenia.
Życie[]
Pochodziła ze skromnej szlacheckiej rodziny Kowalskich, wywodzącej się z Wielkopolski.
Wychowywała się na dworze Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, spadkobierczyni ogromnej rodowej fortuny, kobiety starannie wykształconej i wpływowej. Pobyt na dworze magnatki był dla Drużbackiej swoistą „szkołą życia”. Tam nauczyła się języka francuskiego, zetknęła z literaturą, nabrała towarzyskiej ogłady i – najprawdopodobniej – poznała swego przyszłego męża, Kazimierza Drużbackiego.
W 1720 roku wraz z Zofią Sieniawską, córką swojej opiekunki, odbyła podróż do Warszawy, gdzie nawiązała kontakty z przedstawicielami Czartoryskich: Konstancją z Czartoryskich Poniatowską i Izabelą z Morsztynów Czartoryską. Pisarka brała udział przy załatwianiu matrymonialnych spraw Zofii.
Rok później, w 1721 roku, poślubiła Kazimierza Drużbackiego, skarbnika żydaczewskiego. Drużbaccy, podobnie jak Kowalscy, należeli do klienteli Sieniawskich. Przez następne trzy lata poetka przebywała wraz z mężem na dworze Sieniawskich. W 1724 roku małżonkowie zamieszkali na wsi, w Cieplicach. Mieli dwie córki: Mariannę i Annę. Małżeństwo borykało się z licznymi problemami finansowymi, dlatego pisarka często zwracała się do Sieniawskich z prośba o materialną pomoc.
W 1736 roku zmarł Kazimierz Drużbacki. W tym samym roku poetka została ochmistrzynią sześcioletniej Aleksandry, córki kanclerza litewskiego, Michała Czartoryskiego. Do Warszawy udała się jednak dopiero po ślubie Marianny, która na czas pobytu Drużbackiej w stolicy wraz z mężem opiekowała się gospodarstwem i Anną, młodszą córką poetki.
W 1737 roku, po nieudanej transakcji wykupienia połowy Cieplic, Drużbacka przeprowadziła się do Rzemienia nad Wisłoką. Wieś wydzierżawiła od Sanguszków i często określała ją mianem „kochanego eremitorium”.
Z powodzeniem godziła liczne obowiązki rodzinne - wychowywanie wnuków (miała ich co najmniej dziesięcioro) i nadzór nad majątkiem, z pisaniem i przygotowywaniem rękopisów do druku oraz licznymi podróżami. Drużbacka przebywała często na dworach swych protektorów - Czartoryskich, Sieniawskich, Branickich, Lubomirskich, Krasickich i Sanguszków. Szczególnie ważna okazała się znajomość z braćmi Załuskimi: Andrzejem Stanisławem, adresatem kilku jej wierszy, oraz Józefem Andrzejem, który w 1752 roku wydał pierwszą (i jedyną za życia Drużbackiej) edycję jej poezji - Zbiór rymów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych. Wiersze Drużbackiej krążyły ponadto w rękopiśmiennych odpisach.
Strona tytułowa "Zbioru rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych" wydanego w 1752 roku.
Ważną postacią w życiu poetki była także księżna Barbara Sanguszkowa, marszałkowa wielka koronna, patronka wielu poetów, m.in. Ignacego Krasickiego i Wojciecha Jakubowskiego, których gościła w swym pałacu w Lubartowie. Atmosfera lubartowskiego dworu obecna jest w niektórych utworach Drużbackiej: frywolnych, rokokowych, arkadyjskich.
W 1755 roku Drużbacka schroniła się w klasztorze sióstr bernardynek w Tarnowie.
W 1760 roku zmarła Marianna, starsza córka Drużbackiej. Poetka utrwaliła to doświadczenie w kilku wierszach.
Zmarła w 1765 roku.
Niezmiernie ważnym elementem życia Drużbackiej było pisanie listów: do najbliższych i protektorów. Korespondencja poetki pozwala naszkicować portret psychologiczny. Jak pisze Krystyna Stasiewicz:
„z listów wyłania się postać Drużbackiej jako kobiety o silnej osobowości, umiejącej się przymówić o pieniądze, ale przez naturę obdarzonej zniewalającym urokiem osobistym, umiejętnością zyskiwania sobie ludzi”.
Zbigniew Kuchowicz zwraca z kolei uwagę na silne uczucia rodzinne poetki:
„Serdeczne stosunki wiązały ją z mężem, po jego śmierci całą miłość przeniosła na córkę, zięcia i ukochane wnuczki. (…) Śmierć córki i wnuczek stanowiła dla niej bolesny wstrząs, który rzucił cień na ostatnie lata jej życia.”
Ten sam badacz podkreśla także postępowe stanowisko Drużbackiej w kwestii kobiecej. Znany wiersz poetki:
W Polszczem zrodzona, w Polszcze wychowana, w wolnym narodzie mnie też wolność dana Mieć głos i ja na to nie pozwala, Co mi się nie zda…
interpretuje jako apel o równouprawnienie kobiet. Postawa Drużbackiej – patriotki i świadomej swej wartości kobiety, jest tym cenniejsza, gdy uświadomimy sobie, że poetka odebrała konserwatywne wychowanie i że czasy saskie, w jakich przyszło jej żyć i tworzyć, nie sprzyjały podobnym deklaracjom.
Twórczość[]
Poetycką twórczość Drużbackiej podzielić można na kilka grup tematycznych. Należy jednak pamiętać, że – jak podkreśla Krystyna Stasiewicz – grupy te często przenikają i uzupełniają się na przestrzeni jednego utworu.
Poezja religijna[]
Liryki religijne stanowią najpoważniejszą część poetyckiej twórczości Drużbackiej. Wyraźna jest zależność Drużbackiej od Żywotów świętych Piotra Skargi. Drużbacka często uzupełnia hagiograficzny temat (np. żywot świętego Dawida) aluzjami do aktualnej sytuacji obyczajowej. Historia Dawida i Betsaby w Opisaniu życia św. Dawida stanowi podstawę do dygresji na temat rozwodów i sytuacji duchowieństwa.роюдс
Panegiryki[]
Drużbacka poświęciła wiele wierszy swoim protektorom, m.in. braciom Załuskim, Barbarze Sanguszkowej, Urszuli z Branickich Lubomirskiej, starościnie bolimowskiej, a nawet Augustowi III, „z okazji kwitnących nauk w Polszcze z panowania jego”.
Wiersze satryryczne[]
Poetka nie stroniła od satyrycznych tonów. Drużbacka wykazywała zainteresowanie sprawami obyczajowymi, z wyczuciem i humorem opisywała sceny z salonów i pałaców. Na celowniku Drużbackiej znaleźli się dworscy plotkarze, żyjący ponad stan magnaci, modne damy, serwiliści, a nawet zabobonni mnisi. Jeden z najczęściej cytowanych wierszy Drużbackiej, Skargi kilku dam w spólnej kompanii będących, dla jakich racji z mężami swymi żyć nie chcą, stanowi portret niezadowolonych z pożycia małżeńskiego dam, narzekających na mężów: domatorów, tradycjonalistów, skąpców, nudziarzy. W innym wierszu, zatytułowanym Awersyja pewnej damy całe życie bawiącej u wielkich dworów, autorka przeciwstawia życiu dworskiemu szczęśliwe „życie osobne”, toczące się z dala od intryg i próżności.
Wstyd mówić głośno, cicho brzęczę z muchą Że całe życie żyłam dworską juchą. W której dopiero dobrawszy się smaku, Właśnie tak jak by w wyszeptanym raku. Więc odtąd zacznę poprawiać terrorów Tracąc apetyt do dworskich saporów… Niech kto chce w dworskim życiu smaki czuje. Niech w odebranych respektach góruje. Niech się zaszczyca wielkimi fawory. Niech mu wszyscy oddają honory. Mnie zazdrość siedząc w kąciku nie bierze. Życie osobne, że szczęśliwe wierzę (…) Więc póki Boska wola żyć mi każe. Póki śmierć mojego imienia nie zmaże. Póki grób z ciałem mym się nie powita, Osobność kochać będę, z dworem kwita.
Wiersze arkadyjskie[]
Zdaniem większości historyków literatury to właśnie arkadyjskie wiersze Drużbackiej stanowią najcenniejszą część jej poetyckiego dorobku. Szczególne miejsce w twórczości poetki zajmuje cykl Opisanie czterech części roku, w którym, jak piszą autorki Słownika pisarek polskich, talent pisarki wyraża się najbardziej naturalnie i jest najmniej skrępowany konwencją literacką. Krystyna Stasiewicz zwróciła uwagę na fakt, że arkadyjska twórczość Drużbackiej jest wynikiem połączenia kilku literackich tradycji: francuskiej literatury XVII-wiecznej, polskiej poezji ziemiańskiej i wzorców renesansowych (zwłaszcza związanych z twórczością Jana Kochanowskiego).
Erotyki[]
Erotyki stanowią pokaźny zbiór wierszy poetki. Autorka prezentuje cały wachlarz doznań miłosnych: od subtelnych, idyllicznych wyobrażeń do obscenicznych aluzji. Erotyką przesiąknięte są wiersze, w których Drużbacka posługuje się mitologicznym sztafażem:
Darmo zaczynasz wojnę z miłością Narcyzie, Darmo się z nią potykasz w stalowym kirysie… Pójdzie miłość za tobą i tam ci dokuczy, Zgani pychę, jak jej masz hołdować, nauczy. Porzuć zwierzynę, kochaj dziewczynę. (…) Przez mury, bramy, szańce, przez okopy mosty Miłość ma wolny przystęp i gościniec prosty. Jeszcze taka forteca w naturze nie była Której by miłość sztuką nie zdobyła.
Nie dziwią także wiersze, w których erotyka połączona zostaje ze sferą religijną, dewocyjną – zabieg taki stanowił przecież jedną z barokowych konwencji.
Odwaga i otwartość Drużbackiej ujawnia się dopiero w obscenicznych fraszkach i wierszach:
Zobaczył coś jak zacny i tak mu się zdało, Że Turczyn z wojskiem stoi i rychtuje działo. Jakoś bardzo podobna celu była meta; Tamto coś do armaty, to do Mahometa.
Jak pisał Zbigniew Kuchowicz: „w poezji Drużbackiej miłość nie uznaje zakazów i rygorów narzucanych przez panującą wtedy moralność, nie mają dla niej znaczenia ani różnice stanu, ani wieku. (…) Drużbacka jest w tych sprawach nad podziw śmiała (…)”.
Wiersze autobiograficzne[]
Najbardziej osobiste wiersze Drużbackiej poświęcone są członkom rodziny. Możemy się domyślać, że poetka silnie przeżyła śmierć wnuków i córki, która stała się bohaterką kilku jej liryków. W wierszach poświęconych pamięci Marianny wyraźnie pobrzmiewa nuta Trenów Kochanowskiego. Ważniejszy jednak okazuje się głęboki, poruszający żal matki rozpaczającej po stracie ukochanego dziecka.
Córko jedyna, czyliż duch twój czuje, Jak matka twoja, mąż twój lamentuje? Nad dniem fatalnym w rocznicy gdy w groby Śmierć cię wpędziła, masz serc naszych proby.
Recepcja[]
Drużbacka była poetką szeroko znaną i wysoko cenioną przez współczesnych, którzy nie szczędzili jej pochwał i komplementów. Nazywano ją m.in.: „kraju sarmackiemu zaszczyt przynoszącą damą”, „Sappho polską”, „najpierwszą poetrią i rymopiską”.
Z uznaniem o talencie Drużbackiej wypowiadali się także przedstawiciele kolejnego pokolenia literackiego. Ignacy Krasicki opublikował kilka jej wierszy na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, podkreślał też, że „w opisach osobliwie wydaje się żywość imaginacji i wdzięk wyrazów”. Franciszek Ksawery Dmochowski uznał, że poetka przyczyniła się do ożywienia gustów. Hugo Kołłątaj pisał:
„[Elżbieta Drużbacka] wszystkich poetów owego czasu przewyższyła (…) utrzymywała honor poezji polskiej i dzieła jej w późne wieki należeć będą do dobrej literatury w mowie naszej”.
W 1837 roku w Lipsku ukazał się przedruk edycji Załuskiego. W 1855 roku Seweryna Pruszakowa wydała wierszowaną powieść Elżbieta Drużbacka, w której przedstawiła dzieje rodziny poetki w Wielkopolsce oraz wyidealizowany portret poetki.
Druga wojna światowa spowodowała zaginięcie odpisów wierszy Drużbackiej, będących podstawą planowanej zbiorowej edycji jej liryków. Ułamki wierszy ogłosił w 1950 roku Wacław Borowy.
W 1960 roku Elżbieta Marczewska-Stańdowa wydała listy Drużbackiej, co pomogło ustalić dane biograficzne i chronologię niektórych utworów.
Badaczką, którą poświęciła Drużbackiej najwięcej uwagi, jest Krystyna Stasiewicz – autorka dwóch książek i kilkunastu artykułów poświęconych twórczości pisarki. Stasiewicz opracowała także pierwszą od ponad 160 lat (!) zbiorową edycję wierszy Drużbackiej.
Inni współcześni historycy literatury podkreślają różnorodność tematyczną jej twórczości i wpływ, jaki wywarła na kształtowanie się klasycyzmu (zdaniem badaczy, to właśnie Drużbacka upowszechniła sekstynę, ulubioną strofę oświeceniowych poetów). Szczególnie często pojawiają się głosy o umiejętnym łączeniu poetyki barokowej, horacjanizmu i tradycji staropolskiej poezji ziemiańskiej z tendencjami klasycystycznymi, rokokowymi i sentymentalnymi. Badacze podkreślają również naturalność i prostotę języka, całkowicie odmiennego od wymyślnego stylu poezji czasów saskich.
Związki z Wielkopolską[]
Badacze zgodnie uznają, że Elżbieta Drużbacka pochodziła z Wielkopolski. Hieronim Kowalski, bratanek Drużbackiej, rektor kolegium pijarskiego w Łowiczu, urodził się w Wielkopolsce. Inny krewniak poetki, Eustachy Kowalski, mieszkał na przełomie XVIII i XIX wieku w Psarskim. Jego pradziad był z kolei w XVII wieku burgrabią ziemskim pyzdrskim. Nie jest jednak znane dokładne miejsce urodzenia poetki.
Hasło opracowała: Aleksandra Kosicka
Bibliografia[]
Bibliografia podmiotowa[]
- Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych… zebrany i do druku podany przez J.Z.R.K.O.W. [J. A. Załuskiego], wyd. pt. Zebranie rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych pisanych, t. 1, Warszawa 1752.
- Historia chrześcijańska księżny Elefantyny Eufraty dowcipnem przemysłem … w wierszu polskim dokładnie ułożona i dla potomnej sprawczyny pamiątki do druku podana, Poznań 1769.
- Poezje, t. 1-2, Lipsk 1837.
- Wiersze wybrane, wstęp i oprac. K. Stasiewicz, Warszawa 2003.
- Wybór poezji, Kraków 2002.
Bibliografia przedmiotowa[]
Wacław Borowy, Drużbacka, w: tegoż, O poezji polskiej w wieku XVIII, wyd. 2, Warszawa 1978.
Barbara Kryda, „Panie, dobrze nam tu…”. Motywy religijne w twórczości Elżbiety Drużbackiej, w: Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego Oświecenia, pod red. T. Kostkiewiczowej, Lublin 1995.
Zbigniew Kuchowicz, Wybitna poetka i emancypantka: Elżbieta Drużbacka, w: tegoż, Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI – XVII wieku, Łódź 1972.
Elżbieta Marczewska-Stańdowa, Listy Elżbiety Drużbackiej, „Archiwum Literackie" t. 5, Wrocław 1965.
Krystyna Stasiewicz, Elżbieta Drużbacka: najwybitniejsza poetka czasów saskich, Olsztyn 1992.
Krystyna Stasiewicz, Kicz i artyzm. Dwa oblicza poetyckie Elżbiety Drużbackiej, w: Między barokiem i oświeceniem: nowe spojrzenia na czasy saskie, pod red. K. Stasiewicz i S. Achremczyka, Olsztyn 1996.
Krystyna Stasiewicz, Wielogłosowość twórcza Elżbiety Drużbackiej, w: Pisarki polskie epok dawnych, pod red. K. Stasiewicz, Olsztyn 1998.
Krystyna Stasiewicz, Zmysłowa i elokwentna prowincjuszka na staropolskim parnasie. Rzecz o Elżbiecie Drużbackiej i nie tylko…, Olsztyn 2001.
Krystyna Stasiewicz, Źródła i materiały do biografii Elżbiety Drużbackiej, „Pamiętnik Literacki” 1990, z. 3.
Gertruda Wichary, Elżbieta Drużbacka (1695 – 1765), w: Pisarze polskiego oświecenia, pod red. T. Kostkiewiczowej i Z. Golińskiego, t. 1, Warszawa 1992.
Linki
Pierwszy tom "Poezji" E. Drużbackiej z 1837 roku w Cyfrowej Bibliotece Narodowej Polona